Iha suku ida iha foho Kenya nia klaran iha Afrika Leste, labarik ki’ik ida servisu iha to’os ho ninia mama. Ninia naran mak Wangari.
Katika kijiji kimoja kwenye mteremko wa Mlima wa Kenya, katika Afrika Mashariki, msichana mdogo alifanya kazi za shambani pamoja na mama yake. Msichana huyu aliitwa Wangari.
Wangari gosta iha liur bebeik. Iha nia família sira nia to’os nia ke’e rai ho katana. Nia hanehan tama ai-musan ki’ik ba rai laran.
Wangari alipenda kufanya kazi za nje. Alitumia jembe kulima katika bustani ya familia yake. Kisha alipanda mbegu ndogo katika ardhi yenye rutuba.
Ninia tempu favoritu loron-loron mak depois loron-monu. Bainhira rai nakaras demais atu haree planta sira, Wangari hatene katak ne’e tempu atu fila uma. Nia sei la’o tuir dalan klo’ot husi toos laran, hakur mota iha nia viajen.
Alipenda majira ya jioni, wakati jua linapozama. Giza lilipozidi mpaka aliposhindwa kuona mimea, Wangari alifahamu kuwa wakati wa kwenda nyumbani uliwadia. Alikuwa anafuata kinjia chembamba kilichopita uwanjani huku akivuka mito akielekea nyumbani.
Wangari labarik ida ne’ebé matenek no nia la pasiensia ona atu ba eskola. Maibé ninia inan no papa hakarak nia atu hela no ajuda sira iha uma. Bainhira nia iha idade hitu, ninia maun bo’ot konvense ninia inan-papa atu husik nia ba eskola.
Wangari alikuwa mtoto mwerevu na alikuwa na hamu ya kwenda shule. Lakini wazazi wake walitaka awasaidie nyumbani. Alipofika umri wa miaka saba, kaka yake aliwashawishi wazazi wake kumwacha aende shule.
Nia gosta atu aprende! Wangari aprende barak liu-tan husi livru ne’ebé nia lee. Ninia atinjimentu iha eskola diak tebes ho nune’e nia hetan konvite atu ba estuda iha Estadus Unidus da America. Wangari kontente loos! Nia hakarak hatene liu-tan kona-ba mundu. I
Alipenda kusoma! Wangari alijifunza zaidi na zaidi kwa kila kitabu alichokisoma. Alifanya vyema sana shuleni hadi akaalikwa kwenda Marekani kuendeleza masomo yake huko. Wangari alitiwa hamasa sana na nafasi hii! Alipenda kujua ulimwengu zaidi.
Iha universidade Americana Wangari aprende buat foun barak. Nia estuda kona-ba ai-horis sira no oinsá sira sai bo’ot. No nia hanoin hetan oinsá nia sai bo’ot: halimar jogu sira ho ninia maun sira iha ai-hun ninia mahon okos iha ai-laran furak Kenya nian.
Alipokuwa chuoni huko Marekani, Wangari alijifunza mengi mapya. Alisomea mimea na jinsi inavyokua. Na alikumbuka maisha yake yalivyokuwa utotoni: kucheza michezo na msitu zake katika kivuli cha miti kwenye misitu maridadi ya Kenya.
Buat barak liu-tan mak nia aprende, nia realiza liu-tan katak nia hadomi ema Kenya. Nia hakarak sira atu kontente no livre. Buat barak liu-tan mak nia aprende, nia hanoin hetan liu-tan ninia rai Afrikana.
Jinsi alivyojifunza ndivyo alivyofahamu kuwa aliwapenda watu wa Kenya. Alitaka wafurahi na wawe wenye uhuru. Jinsi alivyojifunza ndivyo alivyokumbuka nyumbani kwao Afrika.
Bainhira nia remata tiha ninia estudu, nia fila ba Kenya. Maibé ninia nasaun iha mudansa tiha ona. To’os luan no naruk. Feto sira laiha ai hodi te’in. Ema sira ki’ak no labarik sira hamlaha.
Alipokamilisha masomo yake, alirudi Kenya. Lakini nchi yake ilikuwa imebadilika. Kulikuwa na mashamba makubwa kila upande. Wanawake hawakupata kuni za kuwasha moto wa kupikia. Watu walikuwa maskini na watoto walikuwa na njaa.
Wangari hatene atu halo saida. Nia hanorin feto sira atu kuda ai husi ai-musan sira. Feto sira fa’an ai-hun sira ne’e no uza osan hodi tau matan ba sira nia familia. Feto sira kontente tebes. Wangari ajuda tiha ona sira atu sente iha poder no forte.
Wangari alijua la kufanya. Aliwafundisha wanawake jinsi ya kupanda miti kutokana na miche. Wanawake waliuza ile miti na pesa walizopata walizitumia kwa mahitaji ya familia zao. Wanawake walifurahi. Wangari alikuwa amewasaidia kuwa wenye nguvu na uwezo.
Tempu kontinua dadaun, ai-hun foun sira moris sai ai-laran, no mota sira komesa sulin fali. Wangari ninia mensajen habelar iha Afrika. Ohin loron, ai-hun millaun mak moris ona husi Wangari ninia ai-musan sira.
Muda ulipopita, miti mipya ilikuwa misitu, na mito ilianza tena kupitisha maji. Ujumbe wa Wangari ulienea Afrika nzima. Leo, mamilioni ya miti imemea kutokana na mbegu za Wangari.
Wangari servisu maka’as. Ema sira husi mundu tomak, komesa nota, no fó ba nia premiu famozu. Premiu ne’e hanaran Nobel da Paz, no nia mak feto Afrikana primeiru atu simu premiu ne’e.
Wangari alikuwa amefanya bidii. Watu ulimwengu mzima walifahamu hili na wakampa tuzo. Tuzo hii inaitwa, ‘Tuzo ya Amani ya Nobel.’ Na alikuwa mwanamke wa Kiafrika wa kwanza kupokea tuzo hii.
Wangari mate iha tinan 2011, maibé ami bele hanoin hetan kona-ba nia bainhira ami haree ai-hun furak ida.
Wangari alifariki mwaka 2011, lakini tunaweza kumkumbuka kila tunapoona mti maridadi.
Written by: Nicola Rijsdijk
Illustrated by: Maya Marshak
Translated by: Aurelio da Costa
Read by: Aurelio da Costa, Vitalina dos Santos, Criscencia R. Da Costa Viana
