Ne’e istória ida kona-ba Ngede, manu Kuku ida, no mane kaan-teen ida naran Gingile. Loron ida bainhira Gingile sai ba kasa nia rona Ngede ninia lian. Gingile ninia kaben suli hanoin hetan bani-been. Nia para hodi rona didi’ak, buka to’o nia hetan manu ida tuur hela iha ai-sanak iha ninia ulun leten. “Chitik-chitik-chitik,” manu ki’ik ne’e halo lian neneik bainhira nia semo ba ai-hun tuir mai. Chitik-chitik-chitik,” nia bolu, para husi tempu ida ba tempu seluk atu asegura katak Gingile la’o tuir nia.
Hii ni hadithi ya Ngede, ambaye ni ndege mpenda asali, na mvulana mmoja mlafi anayeitwa Gingile. Siku moja Gingile alipokuwa akiwinda alisikia mwito wa Ngede. Kinywa chake kilianza kutokwa mate kwa kufikiria asali. Alisimama, akasikiliza na kuangalia vizuri hadi alipomwona yule ndege akiwa ametua kwenye matawi yaliyokuwa juu ya kichwa chake. “Chitik-chitik-chitik,” yule ndege mdogo alitatarika aliporuka na kutua kwenye mti mmoja hadi mwingine, na mwingine tena. “Chitik-chitik-chitik,” aliita, huku akinyamaza na kuhakikisha kwamba Gingile alikuwa amemfuata.
Depois de oras ida ho balun, sira to’o iha ai-figeira boot fuik ida. Ngede haksoit ba mai iha ai-sanak leten. Depois nia tuur iha ai-sanak ida nia leten no hatun nia ulun hodi hateke ba Gingile atu dehan, “Mak ne’e! Mai agora! Saida mak halo o kleur loos?” Gingile labele haree bani sira iha ai-okos,maibé nia fiar ba Ngede.
Baada ya nusu saa, walifika kwenye mti wa matini. Ngede aliruka kama mwenda wazimu kutoka tawi moja hadi jingine. Kisha alitulia kwenye tawi moja na kupindua kichwa chake akimwangalia Gingile kana kwamba anasema, “Ipo hapa! Njoo sasa! Kwa nini unachukua muda mrefu?” Gingile hakuweza kuona nyuki wowote kutoka chini ya mti, lakini alimwamini Ngede.
Entaun Gingile tau tun ninia dima kasa nian iha ai-okos, tau hamutuk ai-sanak maran sira no sunu ahi ki’ik ida. Bainhira ahi ne’e lakan didi’ak, nia tau ai sanak maran ida ba ahi klaran. Ai ne’e ema koñese katak sei suar barak bainhira ita sunu. Nia komesa sa’e, ho nia ibun nia kaer hela ai-sanak sunu nia rohan ne’ebé malirin.
Kwa hivyo Gingile aliweka mkuki wake alioutumia kuwinda chini ya mti, akakusanya vijiti vilivyokauka na kuwasha moto mdogo. Moto ulipokuwa ukiwaka vizuri, alichomeka kijiti kirefu kwenye moto. Mti huu ulijulikana kwa kutoa moshi mwingi ulipokuwa unaungua. Alianza kukwea mti huku akishika kijiti kwa meno upande usiofuka moshi.
Lakleur nia bele rona bani nia lian maka’as. Sira mai husi ai-kuak ida - bani nia knuuk. Bainhira Gingile to’o iha bani ninia knuuk, nia dudu ai-sanak nia rohan ne’ebé iha suar ba ai-kuak ninia laran. Bani sira semo sai lalais, hirus tebes. Sira semo dook tanba sira la gosta ahi suar - maibémolok sira sai fó pikada balun ba Gingile.
Muda mfupi baadaye, aliweza kusikia sauti ya nyuki wenye harakati nyingi ikivuma. Walikuwa wakiingia na kutoka kwenye upenyo wa mti, yaani mzinga wao. Gingile alipoufikia mzinga, alisukuma ile kuni ya moto ndani ya ule upenyo. Nyuki waliharakisha kutoka ndani wakiwa na hasira na uchungu. Waliruka na kwenda mbali kwa sababu hawakupenda moshi – lakini walifanya hivyo baada ya kumuuma Gingile kwa uchungu!
Bainhira bani sira sai tiha ona, Gingile dudu tama ninia liman ba iha bani ninia knuuk. Nia foti sai bani isin lubuk balun, been sulin ho nakonu bani been midar. Nia tau didi’ak bani isin lubuk balun iha ninia kabas no komesa tuun husi ai-hun.
Nyuki walipokuwa nje, Gingile aliingiza mikono yake ndani ya kiota. Alitoa kipande kikubwa cha sega kilichokuwa kinadondoka urojo mzito wa asali, na kilichojaa wadudu weupe wanene. Aliiweka taratibu ndani ya mkoba aliokuwa nao na kuanza kushuka kutoka mtini.
Ngede haree didi’ak buat hotu ne’ebé Gingile halo hela. Nia hein hela Gingile atu husik hela bani isin balun ba nia hanesan simbolu agradesimentu ba manu Kuku. Ngede semo lalais husi ai-sanak ida ba ai-sanak seluk, besik ba rai-leten. Finalmente Gingile to’o iha ai ninia hun. Ngede tuur iha fatuk ida nia leten besik ba labarik ne’e no hein ba ninia rekompensa.
Ngede alishuhudia kila kitu Gingile alichofanya. Alikuwa anamsubiri abakishe kiasi kidogo cha asali kama shukurani kwa Kiongozi. Ngede aliruka kutoka tawi hadi tawi huku akikaribia chini. Mwishowe Gingile alifika chini ya mti. Ngede alitua kwenye mwamba karibu na mvulana huyo na kusubiri zawadi yake.
Maibé Gingile huu mate tiha ahi, foti sa’e ninia dima no komesa la’o fila ba uma. Ngede bolu ho hakilar “VIC-torr! VIC-torrr!” Gingile para haree ba manu ki’ik ne’e no hamnasa maka’as.” Ha’u nia belun, o hakarak bani-been balun? Ha! Maibé ha’u mak halo hotu servisu sira ne’e, no hetan tata husi bani. Tansa mak ha’u fahe bani been gostu sira ne’e ho o?” Depois nia la’o dook tiha. Ngede hirus loos! Nee la’ós maneira tratamentu ida ba nia! Maibé nia sei hatudu ninia vingansa.
Lakini Gingile alizima moto, akachukua mkuki wake na kuanza safari kwenda nyumbani bila kumjali ndege yule. Ngede aliita kwa hasira, “USH-ndi! USH-ndi!” Gingile alisimama, akamkodolea macho yule ndege kisha akacheka kwa sauti. “Unataka asali kidogo, rafiki yangu? Ha! Lakini ni mimi niliyefanya kazi yote pamoja na kuumwa na nyuki. Kwa nini nikugawie hii asali tamu?” Baada ya kusema hivyo, aliondoka na kwenda zake. Ngede alikasirika sana! Hivi sivyo alivyostahili kutendewa! Ila atalipiza kisasi.
Loron ida depois semana hirak tuir mai Gingile rona tan Ngede ninia bolu hodi buka bani been. Nia hanoin hetan bani been delisiozu, no la’o tuir manu ne’e dala ida tan. Depois lidera Gingile la’o tuir ai-laran ninin, Ngede para atu deskansa iha ai-tarak ninia leten. “Ahh,” Gingile hanoin. “Bani knuuk tenke iha ai-hun ida ne’e.” Lalais nia halo ahi lakan natoon no komesa sa’e, tata hela ai-sanak rohan ne’ebé iha suar iha ninia nehan. Ngede tuur no haree.
Siku moja baada ya majuma machache, Gingile tena alisikia mwito wa asali kutoka kwa Ngede. Aliikumbuka asali tamu, na kwa hamu alimfuata ndege yule kwa mara nyingine. Baada ya kumwongoza Gingile pembeni mwa msitu, Ngede alisimama na kupumzika chini ya mti wa mwavuli. “Ahh,” Gingile aliwaza. “Lazima mzinga umo ndani ya mti huu.” Kwa haraka aliwasha moto wake na kuanza kukwea mti huku akibeba kuni iliyotoa moshi katika meno yake. Ngede alikaa na kuangalia tu.
Gingile sa’e no hanoin tansá nia la rona lian hanesan baibain. “Talvez bani knuuk iha hela ai ninia laran,” nia hanoin de’it ba ninia aan. Nia dada sa’e ninia aan ba ai-sanak seluk. Maibé envez ke hetan bani knuuk, nia hateke loos kedas ba leopardu ida ninia oin! Leopardu hirus tebes tamba ninia toba hetan interrompe. Nia hakloot ninia matan sira, loke ninia ibun hodi hatudu ninia nehan sira ne’ebé boot no kroat.
Gingile alipopanda, alishangaa kwa nini hakusikia sauti ya nyuki. “Pengine mzinga umo ndani zaidi katika mti,” alifikiria. Alipanda tena juu ya tawi jingine. Lakini badala ya mzinga, alijikuta uso kwa uso na chui! Chui alikuwa na hasira sana kwa sababu usingizi wake ulikuwa umekatizwa. Aliyafanya macho yake kuwa madogo, akaufungua mdomo wake na kuonyesha meno yake makubwa na makali.
Molok Leopardu bele kamat Gingile, nia tun lalais husi aihun. Bainhira nia tuun derrepente, nia lakonsege sama ai-sanak ida no monu tuun no nia monu ba rai ne’ebé halo ninia tornozelu naksalak. Nia la’o kudek maka’as tuir nia bele. Sorte ba nia, Leopardu sei sente dukur atu duni tuir nia. Ngede, manu kuku, hetan ninia vingansa. No Gingile aprende ninia lisaun.
Kabla ya Chui kumvamia Gingile, alishuka chini haraka. Katika haraka hiyo, aliteleza na kuanguka kwa kishindo huku akiumia mguu wake. Alirukaruka akienda kwa haraka alivyoweza. Kwa bahati nzuri, Chui alikuwa bado amelala kwa hivyo hakumfukuza. Ngede, Kiongozi alikuwa amelipiza kisasi chake na Gingile alikuwa amejifunza funzo lake.
Ho nune’e, bainhira Gingile ninia oan sira rona Ngede nia istória, sira iha respeitu ba manu ki’ik ne’e. Iha sa tempu de’it mak sira kua bani, sira asegura atu rai hela bani-isin boot ida ba manu Kuku!
Kwa hivyo wakati watoto wa Gingile wanaposikia hadithi ya Ngede, wanamheshimu yule ndege. Kila wanapotoa asali, huhakikisha kwamba wanamwachia Kiongozi fungu kubwa!
Written by: Zulu folktale
Illustrated by: Wiehan de Jager
Translated by: Aurelio da Costa
Read by: Aurelio da Costa, Vitalina dos Santos, Criscencia R. Da Costa Viana
